Het Baarnse bos: achttiende-eeuws parkbos met allure

Tekst en foto's:
Jan Everink

september 2001

Wandelen door het Baarnse bos en omgeving is wandelen door een interessant stuk Nederlandse geschiedenis. Met name de 18de en de 19de eeuw zijn zichtbaar aanwezig. Maar ook aan de liefhebbers van natuur en stilte heeft het Baarnse bos veel te bieden. Je kunt er flaneren over brede lanen met aan beide kanten statige beuken, maar je kunt er ook op ontdekking gaan over smalle kronkelige voetpaden die naar stille plekken leiden waar je niets anders hoort dan de wind en de vogels.

Bos met veelzijdig karakter

Het Baarnse bos is uniek door zijn veelzijdigheid. Men kan er urenlang in ronddwalen, maar men kan ook snel het bos in verschillende richtingen doorkruisen om de historische bezienswaardigheden in de directe omgeving te bekijken.
Men kan, zoals vermogende dames en heren dat deden in de 19de eeuw, een wandeling door de schaduwrijke berceau maken, of men kan bij de spiegelvijver of Grote Kom gewoon van de zon genieten en de eendjes voeren.

Er is ook veel afwisseling wat betreft de aanwezige boomsoorten. Men ziet er onder meer knoestige eiken, statige oude beuken, linden, sparren, dennen en lariksen. Vooral indrukwekkend zijn de eeuwenoude oorspronkelijke eiken en beuken die hier en daar nog staan. Onverstoorbaar hebben ze eeuwenlang de veranderingen in en rondom het Baarnse bos aan zich voorbij laten gaan.

Het padenpatroon in het Baarnse bos is nog steeds vooral dat van een achttiende-eeuws parkbos: planmatig, overzichtelijk en royaal. In de 18de eeuw was de barok nog de toonaangevende richting in de kunst, de architectuur en de tuinaanleg. De mens geloofde nog sterk in een door God ingestelde maatschappelijke orde en dit kwam tot uitdrukking in de vormen die aan de gebouwen en aan de omgeving werden opgelegd.

Bruidsschat

De geschiedenis van het Baarnse bos begint al in de 17de eeuw, namelijk met het huwelijk in 1654 van de Duitse koopmanszoon Jean Deutz met de dochter van een Amsterdamse burgemeester, Jacob Bicker, wiens naam we terugvinden in het huidige Bickerseiland te Amsterdam.

Als bruidsschat gaf de schatrijke Bicker een stuk grond met een huis te Baarn aan het gelukkige paar. Het was een - waarschijnlijk nog vrijwel onontgonnen - nogal heuvelachtig terrein, genaamd 't bultig Goy.

Het echtpaar Deutz-Bicker werd gezegend met kinderen en kleinkinderen, en het was een van deze kleinkinderen, Willem Gideon Deutz, die het besluit nam om zijn grond door middel van indrukwekkende lanen en romantische vijvers te verfraaien tot een echte buitenplaats. Aan waarschijnlijk de bekende in Nederland wonende Franse tuin-architect Daniël Marot werd opdracht gegeven een ontwerp te maken, en diens plan werd in de daarop volgende jaren ten uitvoer gebracht. Het huidige padenplan van het Baarnse bos komt nog steeds in grote lijnen met dit ontwerp overeen.

Willem Gideon had geen kinderen en na zijn dood werd De Eult, zoals de buitenplaats inmiddels werd aangeduid, verkocht aan het huis van Oranje-Nassau, dat toen al ongeveer een eeuw in het bezit was van het aangrenzende landgoed Soestdijk. Het huis van Oranje had het overigens in die tijd niet gemakkelijk. Er waren herhaaldelijk schermutselingen tussen Oranje-gezinden en zogenoemde patriotten, die met Frankrijk sympathiseerden. Aan de rand van het Baarnse bos, bij paleis Soestdijk, heeft een standbeeld gestaan van grenadier Pullman, die er in de nacht van 27 juli 1787 in zijn eentje in slaagde een groep patriotten die het paleis wilden bezetten op de vlucht te jagen. De moedige grenadier werd daarbij echter door schoten van de patriotten dodelijk getroffen. Het voetstuk van het door de kunstenaar A. van Beeck Calkoen gemaakte standbeeld van Pullman staat er nog maar het beeld zelf schittert thans (augustus 2001) helaas door afwezigheid.

Berceaus

In 1795 vielen de Fransen ons land binnen, waar ze door de patriotten als bevrijders werden onthaald. Stadhouder Willem V vluchtte naar Engeland, en paleis Soestdijk werd een logement voor Franse soldaten. Twintig jaar later werd de uit Elba ontsnapte Napoleon mede door het kordate en moedige optreden van kroonprins Willem II, kleinzoon van stadhouder Willem V, bij Waterloo definitief verslagen. Paleis Soestdijk werd door de staat opgeknapt en kwam weer in het bezit van het huis van Oranje.

Uit dankbaarheid voor de overwinning op Napoleon werd door de Nederlandse staat bovendien een gedenkteken ter ere van Willem II opgericht. Dit als De Naald bekend staande monument bevindt zich tegenover paleis Soestdijk aan het andere eind van de Koningslaan, de brede zichtas van het paleis die tevens de zuid-oostelijke begrenzing van het Baarnse bos vormt. Onder meer dankzij de twee rijen mooie linden aan beide kanten is het wandelen over de Koningslaan een bijzondere belevenis.

Vele jaren werd De Eult door de Oranjes beheerd en onderhouden, en er werden ook nog vele verfraaiingen aangebracht. Zo werden in deze periode waarschijnlijk de berceaus aangelegd, natuurlijke schaduwrijke gangen, totstandgebracht door zorgvuldig snoeien van dicht bij elkaar geplante eiken en beukenstruiken. In deze tijd bestond waarschijnlijk nog slechts een klein deel van De Eult uit bos, zodat de schaduwrijke berceaus op warme dagen zeker in een behoefte voorzagen. Van de berceaus is er nog één in vrij goede staat aanwezig; deze begint achter de bijgebouwen van paleis Soestdijk en loopt kronkelig dwars door het bos, tot vlakbij de kleine vijver of Lindenkom.

In de 19de eeuw werden vrijwel alle landgoed-tuinen gereorganiseerd in de zogenoemde Engelse landschapsstijl, waarbij alles een "natuurlijke" indruk moest maken. Hoewel ook in het Baarnse bos veel is veranderd is het nooit tot een algehele aanpassing gekomen. Daardoor is dit bos thans nog een van de weinige bewaard gebleven 18de eeuwse parkbossen in ons land, en in de provincie Utrecht zelfs het enige.

Huidige eigenaar Staatsbosbeheer

Na de dood van Willem II werd Soestdijk de vaste verblijfplaats van Prins Hendrik. Deze had het beste voor met het inmiddels 2500 inwoners tellende dorp Baarn, en hij stelde dan ook graag de nodige grond beschikbaar voor de komst in 1874 van een spoorwegstation. Wél bedong hij dat er een koninklijke wachtkamer in het stationsgebouw zou komen, een vertrek dat nog steeds aanwezig is.

Prins Hendrik overleed in 1879 en de erfgenaam van het domein Soestdijk, koning Willem III, besloot om grote delen ervan te verkopen aan bouwondernemingen die in die tijd goede winstmogelijkheden zagen in de bouw van dure villa's. Onder meer werd het grote stuk van het Baarnse bos aan de overzijde van de Van Heutszlaan van de hand gedaan. Ook liet Willem III helaas het huis De Eult afbreken.

Het Baarnse bos is later in bezit gekomen van Staatsbosbeheer, die het zoveel mogelijk in de oorspronkelijke staat onderhoudt. Door deze eigenaar is ook met rode paaltjes een 4 kilometer lange wandeling in het bos uitgezet.

Wandelroute

Deze wandelroute begint bij het vlakbij het NS-station van Baarn gelegen café-restaurant De Generaal, gevestigd in een gebouw dat oorspronkelijk het tweede spoorwegstation van Baarn was. Vanaf dit in 1898 in gebruik genomen station ging regelmatig een trein richting Utrecht. In het grotendeels in goede staat gebleven gebouw kan men onder meer fraaie Jugendstil-decoraties bewonderen.

Vlakbij De Generaal, aan de overzijde van de Van Heutszlaan, staan verschillende eind 19de eeuw gebouwde prachtige grote villa's, zoals het indrukwekkende Mariaheuvel op nr. 2 en het door onder meer zijn bijzondere toren opvallende Woudestein op nr. 4.

De route leidt van De Generaal naar de Grote Kom, de grootste van de twee nog in het Baarnse bos aanwezige vijvers. Vanaf deze mooie plek gaan in alle richtingen brede lanen door het Sterrebos, zoals dit gedeelte van het bos heet. 

We slaan het in zuidwestelijke richting gaande pad in en wandelen richting De Troon, een romantische plek op een heuvel die herinnert aan de oorspronkelijke naam voor deze omgeving: 't bultig Goy. Maar het zou ook kunnen zijn dat deze verhoging werd opgeworpen met aarde uit de Grote Kom.

De rode paaltjes van Staatsbosbeheer leiden ons vervolgens naar een bosgedeelte met prachtige oude beuken. Omdat het dichte bladerdak van deze bomen vrijwel geen zonlicht doorlaat groeit er weinig onder deze bomen, zodat de majestueuze stammen lijken op reusachtige pilaren in een enorme kathedraal.

Paleis Soestdijk en De Naald

De route gaat even verder linksaf de berceau in. Op dit punt valt te overwegen om eerst nog wat verder rechtdoor te wandelen tot men vlakbij Paleis Soestdijk op de Koningslaan komt. Het paleis kan men hier helaas alleen op afstand bewonderen, maar ook de bijgebouwen aan deze zijde van de Amsterdamse Straatweg zijn historisch interessant.

Terug op de route wandelt u vervolgens door de kronkelige berceau naar de Lindenkom, de tweede nog aanwezige vijver in het Baarnse bos. De eiken en beuken die de berceau vormen zijn vaak prachtig grillig van vorm. Oorspronkelijk liep de berceau in een grote cirkel rondom de vijver verder, maar van dit gedeelte is nog slechts een restant in de vorm van een hoge beukenhaag aanwezig.

Overigens bent u nu dicht bij De Naald en wellicht is het een goed idee om ook hier de route even te verlaten teneinde een bezoekje aan dit historische monument te brengen. Daartoe wandelt u een stukje in zuidoostelijke richting over de brede Wittelaan, die vlak langs de Lindenkom loopt, tot u vlak bij De Naald op de Koningslaan komt. Onderweg komt u voorbij een wit bewoond gebouw dat waarschijnlijk oorspronkelijk een bijgebouw van het huis De Eult was.
Weer terug op de route volgt u de rode paaltjes vervolgens door de oostelijke zijde van het bos naar het beginpunt bij De Generaal. Als u geluk hebt is op het onder prachtige grote beuken gelegen terras van dit gezellige etablisement nog wel een plaatsje vrij om nog even na te genieten van de unieke Baarnse bos ervaring.

---